काठमाडौँ, – प्रत्येक वर्ष भाद्र कृष्ण प्रतिपदादेखि अष्टमी तिथिसम्म आठ दिन मनाइने विशिष्ट सांस्कृतिक पर्व ‘गाईजात्रा’ आज देशभर, विशेषगरी काठमाडौँ उपत्यकामा, उल्लास र श्रद्धापूर्वक मनाइँदैछ । यो पर्व दिवङ्गत आफन्तहरूको सम्झना र सामाजिक विकृतिमाथि व्यङ्ग्यात्मक
प्रहारको एक अनौठो संगम हो ।
एक वर्षभित्र ज्यान गुमाएका प्रियजनको स्मृतिमा आजका दिन गाई वा गाईको रूपमा सिँगारिएका बालबालिकालाई नगर परिक्रमा गराउने चलन छ । धार्मिक विश्वास अनुसार, यसरी नगर परिक्रमा गर्दा मृतकको आत्माले गाईको पुच्छर समातेर वैतरणी नदी पार गर्छ र स्वर्गमा बास पाउँछ । श्रद्धालुहरूले जात्रामा सहभागीहरूलाई दूध, फलफूल, रोटी, चिउरा, दहीका साथै अन्न र द्रव्य दान गरी पुण्य कमाउने गर्दछन् ।
शोकबाट सुरु भएको व्यङ्ग्यको परम्परा
यस पर्वको सुरुवातको कथा राजा प्रताप मल्लको पुत्रशोकसँग जोडिएको छ । पुत्रशोकले विह्वल बनेकी आफ्नी रानीको मन बहलाउन राजाले “संसारमा यस्तो शोक भोग्ने तिमी एक्ली छैनौ” भन्ने देखाउन जनतालाई आ-आफ्ना घरबाट दिवङ्गत व्यक्तिका नाममा जात्रा निकाल्न आज्ञा दिए । तर, यसले पनि रानीको मन शान्त नभएपछि उनले विभिन्न हाँस्यव्यङ्ग्य र प्रहसनका कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न लगाए, जसले कालान्तरमा गाईजात्राको अभिन्न अङ्गको रूपमा विकास भयो भन्ने ऐतिहासिक तथ्य पाइन्छ । प्रताप मल्लकालीन त्यो परम्परा आज पनि जीवन्त छ र हनुमानढोका दरबार अगाडिबाट जात्रा लैजानुपर्ने प्रथा कायमै छ ।
विकृति विरुद्धको आवाज
गाईजात्रा केवल दिवङ्गतहरूको सम्झनामा मात्र सीमित छैन, यो सामाजिक र राजनीतिक विकृति, विसङ्गति र भ्रष्टाचारमाथि प्रहार गर्ने एक सशक्त मञ्च पनि हो । पञ्चायती व्यवस्थाको आलोचना गरेको भन्दै २०१७ सालको शाही ‘कू’ पछि यसमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो, तर २०३३ सालमा नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानले महोत्सवका रूपमा यसलाई पुनः सुरु गरेपछि यसको व्यङ्ग्यात्मक परम्परा झनै झाँगियो ।
आजभोलि पत्रपत्रिकाहरूले विशेष हास्यव्यङ्ग्य अङ्क प्रकाशित गर्छन् भने हाँस्य कलाकारहरूले विशेष मञ्चनमार्फत वर्षभरिका घटनाक्रममाथि तीखो व्यङ्ग्य गर्छन् । यसले शासक, प्रशासक र समाजका अगुवाहरूलाई सच्चिन दबाब दिन्छ ।
काठमाडौँ उपत्यकाबाहेक बनेपा, धुलिखेल, पनौती, त्रिशूली, दोलखा, खोटाङ, भोजपुर, धरान, विराटनगर, वीरगञ्ज, हेटौँडा र पोखरालगायत नेवार समुदायको बसोबास रहेका सहरहरूमा पनि गाईजात्रा धुमधामका साथ मनाइन्छ । यस अवसरमा सरकारले आज काठमाडौँ उपत्यकामा सार्वजनिक बिदा दिएको छ । यसरी, गाईजात्रा पर्व शोकलाई शक्तिमा बदल्ने माध्यम, सांस्कृतिक परम्पराको निरन्तरता र नागरिक चेतनाको एक सशक्त अभिव्यक्तिका रूपमा जीवन्त छ ।